विष्णु घिमिरे

भुकम्प तथा कोभिडले थला पारेको मुलुकको अर्थतन्त्र अझै मजबुत हुन सकेको छैन् । अर्थतन्त्रले राम्रो लय समात्न नसक्दा आशालाग्दो किसिमले चलायमान हुन् सकेको छैन् । अर्थतन्त्र जति बढी गतिशिल हुन्छ, त्यति नै मुलुकको सबै क्षेत्रको विकासमा सकारात्मक प्रभाव पार्दछ ।
मुलुकको अर्थतन्त्रलाई ठीक तरिकाले अगाडि बढाउन सरकारको भुमिका महत्वपूर्ण हुन्छ । सरकारले लिने आर्थिक नीतिले मुलुकको समग्र अर्थतन्त्रमा प्रभाव पार्दछ । आर्थिक नीतिका लागि महत्वपूर्ण भुमिकामा अर्थमन्त्री र राष्ट्र बैंकको गभर्नर हुन्छन् । करका दर तथा दायरा निर्धारण, राजश्व संकलन, राजश्व परिचालन देखि मुलुकको विकास निर्माणका लागि न्यायोचित बजेट विनियोजनमा अर्थमन्त्रीको महत्वपूर्ण भुमिका हुन्छ । अर्को तर्फ सरकारको आर्थिक वृद्धिको लक्ष्य हासिल गर्ने देखि वित्तीय स्थायीत्वका साथै समष्टिगत आर्थिक स्थायीत्व कायम गर्न मौद्रिक नीतिले खेल्ने महत्वपूर्ण भुमिकामा नेपाल राष्ट्र बैंक रहेको हुन्छ ।
मौद्रिक नीति, विदेशी विनिमय दर नीति र नियामकीय नीतिको तर्जुमा गरी समष्टिगत आर्थिक स्थायीत्व र वित्तीय स्थायीत्व कायम गर्दै सरकारको आर्थिक वृद्धिको लक्ष्य हासिल गर्न भूमिकामा रहेको केन्द्रीय बैंकको नेतृत्व गर्ने गभर्नरको नयाँ नियुक्तिको तयारी शुरु हुन लागेको छ ।
यस्तो हुनुपर्छ अबको गभर्नर
अर्थतन्त्रमा अहम् भूमिका रहने केन्द्रीय बैंकको महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्ने गभर्नर क्षमतावानका साथै असल चरित्र र नैतिकवान हुनुपर्ने अर्थतन्त्रसग सरोकार राख्नेहरु बताउछन् ।
केन्द्रीय बैकलाई नेतृत्वदायी ढंगले भिजन दिन सक्ने ब्यक्ति उच्च अध्ययन सहित पर्याप्त अनुभव भएको हुनुपर्ने तर्क छ । मौद्रिक र समष्टिगत अर्थतन्त्र, विनिमय दर र वित्तीय प्रणालीबारे पर्याप्त सैद्धान्तिक र व्यवहारिक ज्ञान भएको तथा केन्द्रीय बैंकको जिम्मेवारी र कार्य सम्पादनबारे जानकार रहेको ब्यक्तिबाट नेतृत्व भएमा अर्थतन्त्रलाई ठीक सँग अगाडि बढाउन सहयोग पुग्ने हुन्छ ।
वित्त नीति र मौद्रिक नीति बीच समन्वय कायम राख्दै सरकारसंग पनि राम्रो समन्वय राख्न सक्ने क्षमता र अनुभव भएको ब्यक्तिका हातमा नेतृत्व पुगेमा दबाबमा रहेको अर्थतन्त्र माथि उठाउन मद्दत मिल्ने देखिन्छ । सरकारको उद्देश्य र कार्य सम्बन्धमा जानकार भएको ब्यक्ति जसले सरोकारवालाहरूसंग स्पष्टसंग संवाद र संचार गर्न सकेमा सकारात्मक प्रभाव पार्दछ । गभर्नर चयनका लागि सिफारिस हुने ब्यक्ति विगतमा पदीय जिम्मेवारी कुशलतापूर्वक निर्वाह गरेकोलाई प्राथामिकतामा राख्नु पर्दछ । जसले संस्थाको जिम्मेवारी इमान्दारीपूर्वक निर्वाह गर्ने होस् ।
अर्थतन्त्रमा महत्वपूर्ण भूमिका हुने केन्द्रीय बैंकको नेतृत्व गर्ने अबको गभर्नर सामु मुलुकको अर्थतन्त्रलाई मजबुत बनाउने महत्वपूर्ण जिम्मेवारीसहितको कार्यभार रहेको छ । शिथिल रहेको अर्थतन्त्र र बैकिङ क्षेत्रमा उच्च दवाव परेको स्थिति मुलुक सामु रहेको छ । यस्तो चुनौती पूर्ण अवस्थामा बैंकको नेतृत्वका लागि आकांक्षीहरु भने धेरै रहेका छन् । धेरै आकाक्षीबीच सक्षम ब्यक्तिको हातमा राष्ट्र बैंकको नेतृत्व जानुपर्ने लुम्बिनी प्रदेशका विभिन्न क्षेत्रका ब्यक्तिहरुको भनाई रहेको छ ।
नेपाल चेम्बर अफ कर्मसका लुम्बिनी प्रदेश अध्यक्ष टंक पोखरेल हरेक हिसावले अर्थतन्त्र चलायमान बनाउन सक्ने गभर्नर मुलुकले चाहेको बताउछन् ।

भुकम्प तथा कोभिडले थलिएको अर्थतन्त्रलाई बुझेको र नीजि क्षेत्र मैत्री गभर्नर भएमा अर्थतन्त्र थप गतिशिल हुदै जाने विश्वास उनले गरे ।
बुटवल उद्योग वाणिज्य संघका अध्यक्ष हरि अर्याल मौद्रिक नीति उत्पादनसँग जोडिने गरी निर्माण गर्ने राष्ट्र बैंकको नेतृत्व मुलुकले खोजेको बताउछन् ।

बैंक तथा वित्तिय क्षेत्र, उद्योग, विमा जस्ता फरक फरक क्षेत्र भएको भन्दै उनले स्वार्थ बाझिने गरी नीति बनाउन नहुने बताउछन् । अर्थतन्त्र थप चलायमान हुन उत्पादनसँग जोडिने नीति मुलुकका लागि आवश्यक भएको धारणा उनको छ ।
भावि गभर्नरका लागि चर्चामा को को ?
नेपाल राष्ट्र बैंकका गभर्नर महाप्रसाद अधिकारीको कार्यकाल आगामी चैत २५ मा सकिदै छ । उनी २०७६ चैत २४ गते ५ वर्षका लागि गभर्नरमा नियुक्त भएका थिए । अधिकारीको कार्यकाल सकिने समय नजिकिदै गर्दा नयाँ गभर्नरका लागि चर्चा शुरु भएको छ ।
नया गभर्नरका लागि राष्ट्र बैंकको डेपुटी गभर्नर मध्येबाट एकजनासहित तीन जनालाई सिफारिस समितिले सिफारिस गर्नुपर्ने प्रावधान रहेको छ । त्यस कारण डेपुटी गभर्नरहरु अहिले गभर्नरका लागि दौडमा छन् । डेपुटी गभर्नरहरु बमबहादुर मिश्र, निलम ढुंगाना तिमल्सिनासहित राष्ट्र बैंककै अन्य उच्च अधिकारीहरुको पनि चर्चा चुलिन थालेको छ । राष्ट्रिय योजना आयोगका सदस्य डा.प्रकाश कुमार श्रेष्ठ र राष्ट्र बैंकका कार्यकारी निर्देशक डा. गुणाकर भट्टको पनि गभर्नरको लागि चर्चामा रहेका छन् । यसरी चर्चामा रहेका मध्ये डा. श्रेष्ठ लुम्बिनी प्रदेश योजना आयोगको उपाध्यक्ष र अर्थमन्त्रीको आर्थिक सल्लाकारको रुपमा काम गरेको अनुभव छ । प्रदेशलाई स्थापना गर्न पहिलो पटक प्रदेशको प्रोफाइल र पहिलो योजना बनाउने देखि महत्वपूर्ण भुमिका उनले निर्वाह गरेका थिए । उनले लुम्बिनी प्रदेशमा गरेका काम अन्य प्रदेशका लागि सिकाइका माध्यम बनेको चर्चा पनि चल्ने गर्छ । त्यस्तै उनी संघीय सरकारको अर्थमन्त्रालयमा आर्थिक सल्लाहाकारको जिम्मेवारी समालिसकेका छन् भने हाल राष्ट्रिय योजना आयोगको सदस्यको जिम्मेवारीमा छन् । उनको अनुभवले वित्त नीति र मौद्रिक नीतिको अन्तरसम्बन्ध कायम राख्न सहयोगी हुने, अर्थशास्त्रमा स्नातकोतर गर्दा कर प्रणाली सम्बन्धमा थेसिस लेखेकोले वित्त नीतिको सैद्धान्तिक ज्ञान रहेको तथा मौद्रिक अर्थशास्त्रमा विद्यावारिधि गरेकोले मौद्रिक क्षेत्र र समष्टिगत अर्थतन्त्रको पर्याप्त सैद्धान्तिक ज्ञान रहेकाले उनी गर्भनरको लागि बढी उपयुक्त पात्र रहेको बताइन्छ । मौद्रिक र विनिमय दर नीति सम्बन्धमा अध्ययन र अनुसन्धान गरेको र सो सम्बन्धमा अन्तर्राष्ट्रिय जरनलहरूमा लेखहरू प्रकाशित गरेका श्रेष्ठ अष्ट्रेलियाबाट अर्थशास्त्र र वित्तमा स्नातकोतर र अमेरिकाबाट मौद्रिक अर्थशास्त्रमा विद्यावारिधि हासिल गरेका छन् ।
अर्का कार्यकारी निर्देशक भट्ट अघिल्लो सरकारमा डा.प्रकाशशरण महत अर्थमन्त्री रहदा मन्त्रालयको तीन जना आर्थिक सल्लाहकार मध्ये एक थिए ।
त्यस्तै अहिले गभर्नरको चर्चामा पूर्व अर्थसचिव रामेश्वर खनाल समेत रहेका छन् । हाल उच्चस्तरीय आर्थिक सुधार आयोगको संयोजक रहेका खनाल राष्ट्र बैंकको संचालक समितिमा रहेर काम गरेको अनुभव समेत रहेको छ । वित्त नीतिमा राम्रो दख्खल राख्ने खनालको चर्चा पनि यस पटक चलाइएको छ ।
हालका डेपुटी गभर्नर मात्र नभई पूर्व डेपुटी गभर्नरहरु देखि विभिन्न क्षेत्रका अन्य ब्यक्तिहरु समेत गभर्नरको चर्चामा रहेका छन् ।
यस्तो छ गभर्नर नियुक्तिको प्रक्रिया
गर्भनर नियुक्तिका लागि मन्त्रिपरिषदले अर्थमन्त्रीको संयोजकत्वमा सिफारिस समिति बनाउनुपर्ने प्रावधान रहेको छ । गर्भनरको कार्यकाल सकिन एक महिना अघि गठन हुने समितिमा राष्ट्र बैंकका एक पूर्व गभर्नर र एक विज्ञ सदस्य रहने प्रावधान छ । यस समितिले तीन जनाको नाम सिफारिस गर्ने र ती मध्येबाट मन्त्रिपरिषदलले एक जनालाई गभर्नर पदमा नियुक्त गर्ने ब्यवस्था रहेको छ ।